เอวํ วุตฺเตติ เอวํ สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวํ อาวชฺเชนฺเตน ภควตา อิมสฺมิํ อุทาเน วุตฺเตฯ รูปํ วิภวิสฺสตีติ รูปํ ภิชฺชิสฺสติฯ รูปสฺส วิภวาติ วิภวทสฺสเนน สหวิปสฺสเนนฯ สหวิปสฺสนกา หิ จตฺตาโร มคฺคา รูปาทีนํ วิภวทสฺสนํ นามฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เอวํ อธิมุจฺจมาโน, ภนฺเต, ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺยาติ, ภนฺเต, เอวํ อธิมุจฺจมาโน ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺเยว ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิฯ กสฺมา น ฉินฺทิสฺสตีติ?

อิทานิ อุปริ มคฺคผลํ ปุจฺฉนฺโต กถํ ปน, ภนฺเตติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนนฺตราติ ทฺเว อนนฺตรานิ อาสนฺนานนฺตรญฺจ ทูรานนฺตรญฺจฯ วิปสฺสนา มคฺคสฺส อาสนฺนานนฺตรํ นาม, ผลสฺส ทูรานนฺตรํ นามฯ ตํ สนฺธาย ‘‘กถํ ปน, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต วิปสฺสนานนฺตรา ‘อาสวานํ ขโย’ติ สงฺขํ คตํ อรหตฺตผลํ โหตี’’ติ ปุจฺฉติฯ อตสิตาเยติ อตสิตพฺเพ อภายิตพฺเพ ฐานมฺหิฯ ตาสํ อาปชฺชตีติ ภยํ อาปชฺชติฯ ตาโส เหโสติ ยา เอสา ‘‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา’’ติ เอวํ ปวตฺตา ทุพฺพลวิปสฺสนา, สา ยสฺมา อตฺตสิเนหํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส ตาโส นาม โหติฯ โส หิ ‘‘อิทานาหํ อุจฺฉิชฺชิสฺสามิ, น ทานิ กิญฺจิ ภวิสฺสามี’’ติ อตฺตานํ ปปาเต ปตนฺตํ วิย ปสฺสติ อญฺญตโร พฺราหฺมโณ วิยฯ โลหปาสาทสฺส กิร เหฏฺฐา ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ติลกฺขณาหตํ ธมฺมํ ปริวตฺเตติฯ อถ อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส เอกมนฺเต ฐตฺวา ธมฺมํ สุณนฺตสฺส สงฺขารา สุญฺญโต อุปฏฺฐหิํสุฯ โส ปปาเต ปตนฺโต วิย หุตฺวา วิวฏทฺวาเรน ตโต ปลายิตฺวา เคหํ ปวิสิตฺวา, ปุตฺตํ อุเร สยาเปตฺวา, ‘‘ตาต, สกฺยสมยํ อาวชฺเชนฺโต มนมฺหิ นฏฺโฐ’’ติ อาหฯ น เหโส ภิกฺขุ ตาโสติ เอสา เอวํ ปวตฺตา พลววิปสฺสนา สุตวโต อริยสาวกสฺส น ตาโส นาม โหติฯ น หิ ตสฺส เอวํ โหติ ‘‘อหํ อุจฺฉิชฺชิสฺสามี’’ติ วา ‘‘วินสฺสิสฺสามี’’ติ วาติฯ เอวํ ปน โหติ ‘‘สงฺขาราว อุปฺปชฺชนฺติ, สงฺขาราว นิรุชฺฌนฺตี’’ติฯ ตติยํฯ

4. อุปาทานปริปวตฺตสุตฺตวณฺณนา

[56] จตุตฺเถ จตุปริวฏฺฏนฺติ เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ จตุนฺนํ ปริวฏฺฏนวเสนฯ รูปํ อพฺภญฺญาสินฺติ รูปํ ทุกฺขสจฺจนฺติ อภิญฺญาสิํฯ เอวํ สพฺพปเทสุ จตุสจฺจวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อาหารสมุทยาติ เอตฺถ สจฺฉนฺทราโค กพฬีการาหาโร อาหาโร นามฯ ปฏิปนฺนาติ สีลโต ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตมคฺคา ปฏิปนฺนา โหนฺติฯ คาธนฺตีติ ปติฏฺฐหนฺติฯ เอตฺตาวตา เสกฺขภูมิํ กเถตฺวา อิทานิ อเสกฺขภูมิํ กเถนฺโต เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ สุวิมุตฺตาติ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา สุฏฺฐุ วิมุตฺตาฯ เกวลิโนติ สกลิโน กตสพฺพกิจฺจาฯ วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺญาปนายาติ เยน เต อวสิฏฺเฐน วฏฺเฏน ปญฺญาเปยฺยุํ, ตํ เนสํ วฏฺฏํ นตฺถิ ปญฺญาปนายฯ อถ วา วฏฺฏนฺติ การณํ, ปญฺญาปนาย การณํ นตฺถีติฯ เอตฺตาวตา อเสกฺขภูมิวาโร กถิโตฯ จตุตฺถํฯ

5. สตฺตฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา

[57] ปญฺจเม สตฺตฏฺฐานกุสโลติ สตฺตสุ โอกาเสสุ เฉโกฯ วุสิตวาติ วุสิตวาโสฯ อุตฺตมปุริโสติ เสฏฺฐปุริโสฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิทํ ปน สุตฺตํ อุสฺสทนนฺทิยญฺเจว ปโลภนียญฺจาติ เวทิตพฺพํฯ ยถา หิ ราชา วิชิตสงฺคาโม สงฺคาเม วิชยิโน โยเธ อุจฺจฏฺฐาเน ฐเปตฺวา เตสํ สกฺการํ กโรติฯ กิํ การณา? เอเตสํ สกฺการํ ทิสฺวา เสสาปิ สูรา ภวิตุํ มญฺญิสฺสนฺตีติ, เอวเมว ภควา อปฺปเมยฺยํ กาลํ ปารมิโย ปูเรตฺวา มหาโพธิมณฺเฑ กิเลสมารวิชยํ กตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต สาวตฺถิยํ เชตวนมหาวิหาเร นิสีทิตฺวา อิมํ สุตฺตํ เทเสนฺโต ขีณาสเว อุกฺขิปิตฺวา โถเมสิ วณฺเณสิฯ กิํ การณา? เอวํ อวเสสา เสกฺขปุคฺคลา อรหตฺตผลํ ปตฺตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺตีติฯ เอวเมตํ สุตฺตํ ขีณาสวานํ อุกฺขิปิตฺวา ปสํสิตตฺตา อุสฺสทนนฺทิยํ, เสกฺขานํ ปโลภิตตฺตา ปโลภนียนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺตฏฺฐานกุสโล โหตีติ เอตฺตาวตา เจตฺถ มคฺคผลปจฺจเวกฺขณวเสน เทสนํ นิฏฺฐเปตฺวาปิ ปุน กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี โหตีติ อิทํ ‘‘ขีณาสโว ยสฺมิํ อารมฺมเณ สตตวิหาเรน วิหรติ, ตํ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา น โหติ, ธาตุอาทิมตฺตเมว ปน โหตี’’ติ เอวํ ขีณาสวสฺส สตตวิหารญฺจ, ‘‘อิเมสุ ธมฺเมสุ กมฺมํ กตฺวา อยํ อาคโต’’ติ อาคมนียปฏิปทญฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ธาตุโส อุปปริกฺขตีติ ธาตุสภาเวน ปสฺสติ โอโลเกติฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ปญฺจมํฯ

6. สมฺมาสมฺพุทฺธสุตฺตวณฺณนา

[58] ฉฏฺเฐ โก อธิปฺปยาโสติ โก อธิกปโยโคฯ อนุปฺปนฺนสฺสาติ อิมญฺหิ มคฺคํ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปาเทสิ, อนฺตรา อญฺโญ สตฺถา อุปฺปาเทตุํ นาสกฺขิ, อิติ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา นามฯ นคโรปมสฺมิญฺหิ อวฬญฺชนฏฺฐาเนสุ ปุราณมคฺโค ชาโต, อิธ อวตฺตมานฏฺเฐน อนุปฺปนฺนมคฺโค นามฯ อสญฺชาตสฺสาติ ตสฺเสว เววจนํฯ อนกฺขาตสฺสาติ อกถิตสฺสฯ มคฺคํ ชานาตีติ มคฺคญฺญูฯ มคฺคํ วิทิตํ ปากฏํ อกาสีติ มคฺควิทูฯ มคฺเค จ อมคฺเค จ โกวิโทติ มคฺคโกวิโทฯ มคฺคานุคาติ มคฺคํ อนุคจฺฉนฺตาฯ ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ อหํ ปฐมํ คโต, สาวกา ปจฺฉา สมนฺนาคตาฯ ฉฏฺฐํฯ

7. อนตฺตลกฺขณสุตฺตวณฺณนา

[59] สตฺตเม ปญฺจวคฺคิเยติ อญฺญาสิ โกณฺฑญฺญตฺเถราทิเก ปญฺจ ชเน ปุราณุปฏฺฐาเกฯ อามนฺเตสีติ อาสาฬฺหิปุณฺณมทิวเส ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปฏฺฐาย อนุกฺกเมน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิเต ‘‘อิทานิ เนสํ อาสวกฺขยาย ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ ปญฺจมิยํ ปกฺขสฺส อามนฺเตสิฯ เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ อนตฺตลกฺขณสุตฺตํ อโวจฯ ตตฺถ อนตฺตาติ ปุพฺเพ วุตฺเตหิ จตูหิ การเณหิ อนตฺตาฯ ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเวติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? เอตฺตเกน ฐาเนน อนตฺตลกฺขณเมว กถิตํ, น อนิจฺจทุกฺขลกฺขณานิ, อิทานิ ตานิ ทสฺเสตฺวา สโมธาเนตฺวา ตีณิปิ ลกฺขณานิ ทสฺเสตุํ อิทมารทฺธนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อิเม ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา, ตสฺมาฯ ยํกิญฺจิ รูปนฺติอาทีสุ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค ปญฺญาภาวนาธิกาเร ขนฺธนิทฺเทเส วุตฺตาวฯ เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต อนตฺตลกฺขณเมว กถิตนฺติฯ สตฺตมํฯ

8. มหาลิสุตฺตวณฺณนา

[60] อฏฺฐเม เอกนฺตทุกฺขนฺติอาทีนิ ธาตุสํยุตฺเต วุตฺตนยาเนวฯ อฏฺฐมํฯ

9. อาทิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[61] นวเม อาทิตฺตนฺติ เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตํ ปชฺชลิตํฯ อิติ ทฺวีสุปิ อิเมสุ สุตฺเตสุ ทุกฺขลกฺขณเมว กถิตํฯ นวมํฯ

10. นิรุตฺติปถสุตฺตวณฺณนา

[62] ทสเม นิรุตฺติโยว นิรุตฺติปถา, อถ วา นิรุตฺติโย จ ตา นิรุตฺติวเสน วิญฺญาตพฺพานํ อตฺถานํ ปถตฺตา ปถา จาติ นิรุตฺติปถาฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตีณิปิ เจตานิ อญฺญมญฺญเววจนาเนวาติ เวทิตพฺพานิฯ อสํกิณฺณาติ อวิชหิตา, ‘‘โก อิเมหิ อตฺโถ’’ติ วตฺวา อฉฑฺฑิตาฯ อสํกิณฺณปุพฺพาติ อตีเตปิ น ชหิตปุพฺพาฯ น สํกียนฺตีติ เอตรหิปิ ‘‘กิเมเตหี’’ติ น ฉฑฺฑียนฺติฯ น สํกียิสฺสนฺตีติ อนาคเตปิ น ฉฑฺฑียิสฺสนฺติฯ อปฺปฏิกุฏฺฐาติ อปฺปฏิพาหิตาฯ อตีตนฺติ อตฺตโน สภาวํ ภงฺคเมว วา อติกฺกนฺตํฯ นิรุทฺธนฺติ เทสนฺตรํ อสงฺกมิตฺวา ตตฺเถว นิรุทฺธํ วูปสนฺตํฯ วิปริณตนฺติ วิปริณามํ คตํ นฏฺฐํฯ อชาตนฺติ อนุปฺปนฺนํฯ อปาตุภูตนฺติ อปากฏีภูตํฯ

อุกฺกลาติ อุกฺกลชนปทวาสิโนฯ วสฺสภญฺญาติ วสฺโส จ ภญฺโญ จฯ ทฺเวปิ หิ เต มูลทิฏฺฐิคติกาฯ อเหตุกวาทาติอาทีสุ ‘‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย’’ติ คหิตตฺตา อเหตุกวาทาฯ ‘‘กโรโต น กรียติ ปาป’’นฺติ คหิตตฺตา อกิริยวาทาฯ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิคหณโต นตฺถิกวาทาฯ ตตฺถ อิเม ทฺเว ชนา, ติสฺโส ทิฏฺฐิโย, กิํ เอเกกสฺส ทิยฑฺฒา โหตีติ? น ตถา, ยถา ปน เอโก ภิกฺขุ ปฏิปาฏิยา จตฺตาริปิ ฌานานิ นิพฺพตฺเตติ , เอวเมตฺถ เอเกโก ติสฺโสปิ ทิฏฺฐิโย นิพฺพตฺเตสีติ เวทิตพฺโพฯ ‘‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย’’ติ ปุนปฺปุนํ อาวชฺเชนฺตสฺส อาหรนฺตสฺส อภินนฺทนฺตสฺส อสฺสาเทนฺตสฺส มคฺคทสฺสนํ วิย โหติฯ โส มิจฺฉตฺตนิยามํ โอกฺกมติ, โส เอกนฺตกาฬโกติ วุจฺจติฯ ยถา ปน อเหตุกทิฏฺฐิยํ, เอวํ ‘‘กโรโต น กรียติ ปาปํ, นตฺถิ ทินฺน’’นฺติ อิเมสุปิ ฐาเนสุ มิจฺฉตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ

น ครหิตพฺพํ นปฺปฏิกฺโกสิตพฺพํ อมญฺญิํสูติ เอตฺถ ‘‘ยเทตํ อตีตํ นาม, นยิทํ อตีตํ, อิทมสฺส อนาคตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วา’’ติ วทนฺโต ครหติ นามฯ

ตตฺถ โทสํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กิํ อิมินา ครหิเตนา’’ติ? วทนฺโต ปฏิกฺโกสติ นามฯ อิเม ปน นิรุตฺติปเถ เตปิ อจฺจนฺตกาฬกา ทิฏฺฐิคติกา น ครหิตพฺเพ น ปฏิกฺโกสิตพฺเพ มญฺญิํสุฯ อตีตํ ปน อตีตเมว, อนาคตํ อนาคตเมว, ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนเมว กถยิํสุฯ นินฺทาฆฏฺฏนพฺยาโรสอุปารมฺภภยาติ วิญฺญูนํ สนฺติกา นินฺทาภเยน จ ฆฏฺฏนภเยน จ โทสาโรปนภเยน จ อุปารมฺภภเยน จฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต จตุภูมิกขนฺธานํ ปณฺณตฺติ กถิตาติฯ ทสมํฯ

อุปยวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

7. อรหนฺตวคฺโค

1. อุปาทิยมานสุตฺตวณฺณนา

[63] อรหนฺตวคฺคสฺส ปฐเม อุปาทิยมาโนติ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน คณฺหมาโนฯ พทฺโธ มารสฺสาติ มารสฺส ปาเสน พทฺโธ นามฯ มุตฺโต ปาปิมโตติ ปาปิมโต ปาเสน มุตฺโต นาม โหติฯ ปฐมํฯ

2. มญฺญมานสุตฺตวณฺณนา

[64] ทุติเย มญฺญมาโนติ ตณฺหามานทิฏฺฐิมญฺญนาหิ มญฺญมาโนฯ ทุติยํฯ

3. อภินนฺทมานสุตฺตวณฺณนา

[65] ตติเย อภินนฺทมาโนติ ตณฺหามานทิฏฺฐิอภินนฺทนาหิเยว อภินนฺทมาโนฯ ตติยํฯ

4-5. อนิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา

[66-68] จตุตฺเถ ฉนฺโทติ ตณฺหาฉนฺโทฯ ปญฺจมฉฏฺเฐสุปิ เอเสว นโยฯ จตุตฺถาทีนิฯ

7. อนตฺตนิยสุตฺตวณฺณนา

[69] สตฺตเม อนตฺตนิยนฺติ น อตฺตโน สนฺตกํ, อตฺตโน ปริกฺขารภาเวน สุญฺญตนฺติ อตฺโถฯ สตฺตมํฯ